Türkiye’de 1980’den Günümüze Büyükşehir Belediyelerinin Dönüşümünün Kanunlarla Değerlendirilmesi

1. 2000 YILINDAN GÜNÜMÜZE BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİNİN DÖNÜŞÜMÜ

   1. 5216 Sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu ile Yaşanan Dönüşüm

Kanunun amacı 1. maddesinde, “Büyükşehir belediyesi yönetiminin hukukî statüsünü düzenlemek, hizmetlerin plânlı, programlı, etkin, verimli ve uyum içinde yürütülmesini sağlamaktır.” Şeklinde ifade edilerek açıkça büyükşehir belediye yönetimine bir sistem kurulmak istendiği ifade edilmiştir.

Madde 4’te ise büyükşehir kurulabilmesi için “toplam nüfusu 750.000’den fazla olan illerin il belediyeleri kanunla büyükşehir belediyesine dönüştürülebilir.” ifadesiyle 3030 sayılı kanunda belirtilmemiş nüfus ölçütü konusunda açık bir düzenleme yapmıştır. Buna da nüfusu az olan illerde büyükşehir belediyesi kurulmasına sebep olarak kaynakların israf olmasına sebep olmuştur (Parlak ve Ökmen, 2015: 299).

5216 sayılı kanunun 5. maddesinde “Büyükşehir belediyelerinin sınırları, il mülki sınırlarıdır. İlçe belediyelerinin sınırları, bu ilçelerin mülki sınırlarıdır.” Şeklinde gösterilerek büyükşehir ve ilçe belediyelerinin sınırları kesin olarak çizilmiştir. 1982 anayasasında büyük yerleşim yerlerine özel yönetim biçimleri getirilebilir şeklinde ifade edilerek sınırları belirtilmezken 5216 sayılı kanun ile sınırlar belirlenmiştir.

Kanunun 7 maddesinde büyükşehir belediyesinin görev, yetki ve sorumlulukları maddeleyerek verilmiştir. 3030 sayılı yasada belirlenmeyen görev ve yetkiler 5216 sayılı kanun açık net şekilde ifade edilmiştir ancak 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile büyükşehir belediyesinin görev yetkilerinde bazı değişikler yapılmıştır. Ve 5216 sayılı kanunun üzerinde değişiklik yapılan görev ve sorumluluklarını şu şekilde sıralanmıştır.

1. İlçe belediyelerinin (12.11.2012 tarihli ve 6360 sayılı Kanunun 13 üncü maddesiyle, bu maddenin birinci fıkrasında yer alan “ve ilk kademe” ibareleri madde metninden çıkarılmıştır) görüşlerini alarak büyükşehir belediyesinin stratejik plânını, yıllık hedeflerini, yatırım programlarını ve bunlara uygun olarak bütçesini hazırlamak.
2. Çevre düzeni plânına uygun olmak kaydıyla, büyükşehir belediye ve mücavir alan (12.11.2012 tarihli ve 6360 sayılı Kanunun 13 üncü maddesiyle, bu bentte yer alan “ve mücavir alan” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır ) sınırları içinde 1/5.000 ile 1/25.000 arasındaki her ölçekte nazım imar plânını yapmak, yaptırmak ve onaylayarak uygulamak; büyükşehir içindeki belediyelerin nazım plâna uygun olarak hazırlayacakları uygulama imar plânlarını, bu plânlarda yapılacak değişiklikleri, parselasyon plânlarını ve imar ıslah plânlarını aynen veya değiştirerek onaylamak ve uygulanmasını denetlemek; nazım imar plânının yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde uygulama imar plânlarını ve parselasyon plânlarını yapmayan ilçe belediyelerinin uygulama imar plânlarını ve parselasyon plânlarını yapmak veya yaptırmak.

2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı yasa ile büyükşehir belediyesinin sınırının il mülki sınırı olarak kabul edilmesiyle kanun maddesinde ki mücavir alan kalmadığı için kelime kanundan çıkarılmıştır.

3. Kanunlarla büyükşehir belediyesine verilmiş görev ve hizmetlerin gerektirdiği proje, yapım, bakım ve onarım işleriyle ilgili her ölçekteki imar plânlarını, parselasyon plânlarını ve her türlü imar uygulamasını yapmak ve ruhsatlandırmak, 20.7.1966 tarihli ve 775 sayılı Gecekondu Kanununda belediyelere verilen yetkileri kullanmak.
4. Büyükşehir ulaşım ana plânını yapmak veya yaptırmak ve uygulamak; ulaşım ve toplu taşıma hizmetlerini plânlamak ve koordinasyonu sağlamak; kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek.
5. Büyükşehir belediyesinin yetki alanındaki (Değişik:12.11.2012-6360/7 md.) mahalleleri ilçe merkezine bağlayan yollar, meydan, bulvar, cadde ve ana yolları yapmak, yaptırmak, bakım ve onarımı ile bu yolların temizliği ve karla mücadele çalışmalarını yürütmek; kentsel tasarım projelerine uygun olarak bu yerlere cephesi bulunan yapılara ilişkin yükümlülükler koymak; ilân ve reklam asılacak yerleri ve bunların şekil ve ebadını belirlemek; meydan, bulvar, cadde, yol ve sokak ad ve numaraları ile bunlar üzerindeki binalara numara verilmesi işlerini gerçekleştirmek.

Yapılan yeni düzenlemelerle beraber belediyelerin görevlerine yeni görevler eklenmiştir. Bu görevlere baktığımızda genel amacın belediyelerin hizmet yönünü güçlendirmeye yönelik olduğunu tespit edebiliriz.

6. Sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak çevrenin, tarım alanlarının ve su havzalarının korunmasını sağlamak; ağaçlandırma yapmak; gayrisıhhî işyerlerini, eğlence yerlerini, halk sağlığına ve çevreye etkisi olan diğer işyerlerini kentin belirli yerlerinde toplamak; inşaat malzemeleri, hurda depolama alanları ve satış yerlerini, hafriyat toprağı, moloz, kum ve çakıl depolama alanlarını, odun ve kömür satış ve depolama sahalarını belirlemek, (3.7.2005 tarihli ve 5393 sayılı Kanunun 85 inci maddesiyle bende eklenmiştir) bunların taşınmasında çevre kirliliğine meydan vermeyecek tedbirler almak; büyükşehir katı atık yönetim plânını yapmak, yaptırmak; katı atıkların kaynakta toplanması ve aktarma istasyonuna kadar taşınması hariç katı atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi, depolanması ve bertaraf edilmesine ilişkin hizmetleri yerine getirmek, bu amaçla tesisler kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; sanayi ve tıbbî atıklara ilişkin hizmetleri yürütmek, bunun için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; deniz araçlarının atıklarını toplamak, toplatmak, arıtmak ve bununla ilgili gerekli düzenlemeleri yapmak.

İlk defa bir kanun maddesinde sürdürülebilirlik ilkesi kanunlarda gözetilmiştir. Ancak gördüğümüz gibi sürdürülebilirlik kavramı kalkınma boyutuyla ele alınmış ve yine yapılan hizmetleri güçlendirmek amaçlı oluşturulmuştur. 6360 sayılı kanunda yapılan değişim ile kalkınmanın yanında sürdürülebilir bir çevre anlayışının da gözetildiği görülmektedir.

7. Büyükşehirin bütünlüğüne hizmet eden sosyal donatılar, bölge parkları, hayvanat bahçeleri, hayvan barınakları, kütüphane, müze, spor, dinlence, eğlence ve benzeri yerleri yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek; gerektiğinde amatör spor kulüplerine nakdî yardım yapmak, malzeme vermek ve gerekli desteği sağlamak, amatör takımlar arasında spor müsabakaları düzenlemek, yurt içi ve yurt dışı müsabakalarda üstün başarı gösteren veya derece alan sporculara, teknik yönetici, antrenör ve öğrencilere belediye meclis kararıyla ödül vermek (Değişik:12.11.2012- 6360/7 md) bu bentte yer alan “amatör spor kulüplerine” ibaresinden sonra gelmek üzere “nakdî yardım yapmak,” ibaresi ile “derece alan sporculara” ibaresinden sonra gelmek üzere “, teknik yönetici, antrenör ve öğrencilere” ibaresi eklenmiştir.
8. Gerektiğinde mabetler ile sağlık, eğitim ve kültür hizmetleri için bina ve tesisler yapmak, kamu kurum ve kuruluşlarına ait bu hizmetlerle ilgili bina ve tesislerin her türlü bakımını, onarımını yapmak ve gerekli malzeme desteğini sağlamak. (Değişik:12.11.2012-6360/7 md) bu bentte yer alan “Gerektiğinde” ibaresinden sonra gelmek üzere “mabetler ile” ibaresi eklenmiştir.
9. Büyükşehir içindeki toplu taşıma hizmetlerini yürütmek ve bu amaçla gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek, büyükşehir sınırları içindeki kara ve denizde taksi ve servis araçları dâhil toplu taşıma araçlarına ruhsat vermek.
10. Sağlık merkezleri, hastaneler, gezici sağlık üniteleri ile yetişkinler, yaşlılar, engelliler, kadınlar, gençler ve çocuklara yönelik her türlü sosyal ve kültürel hizmetleri yürütmek, geliştirmek ve bu amaçla sosyal tesisler kurmak, meslek ve beceri kazandırma kursları açmak, işletmek veya işlettirmek, bu hizmetleri yürütürken üniversiteler, yüksekokullar, meslek liseleri, kamu kuruluşları ve sivil toplum örgütleri ile işbirliği yapmak.

Kanunun bu maddesiyle belediyelere sosyal bir anlayış kazandırılmak istenmiştir. Yapılan hizmetlerin sadece belediye eliyle yürütülmesi değil toplumdaki diğer aktörlerle işbirliği içinde olması Türkiye’de belediyecilik anlayışı için birçok anlam ifade eder. Bunlar başta çok aktörlü bir yerel yönetim modeli olan yönetişimin gelişimini, katılımın sağlanmasını, hizmetlerin şeffaflık ve hesap verilebilir nitelikte yapılmasını sağlayacağını söyleyebiliriz.

11. Afet riski taşıyan veya can ve mal güvenliği açısından tehlike oluşturan binaları insandan tahliye etmek ve yıkmak (Değişik: 12.11.2012-6360/7 Md.) Afet riski taşıyan veya can ve mal güvenliği açısından tehlike oluşturan binaları tahliye etme ve yıkım konusunda ilçe belediyelerinin talepleri hâlinde her türlü desteği sağlamak. Büyükşehir belediyeleri birinci fıkranın (c) bendinde belirtilen yetkilerini, imar plânlarına uygun olarak kullanmak ve ilgili belediyeye bildirmek zorundadır. (Değişik ikinci cümle: 12.11.2012-6360/7 Md.) Büyükşehir belediyeleri birinci fıkranın (l), (s), (t) bentlerindeki görevleri ile temizlik hizmetleri ve adres ve numaralandırmaya ilişkin görevlerini belediye meclisi kararı ile ilçe belediyelerine devredebilir, birlikte yapabilirler.

5216 Sayılı Kanunda Büyükşehir Belediyelerinin organları, teşkilat yapısı ve bütçesi dair yapılan bazı düzenlemeler şu şekildedir;