Tarih boyunca toplumsal, ekonomik ve yönetsel koşullara göre devlete yüklenen görevler değişmiştir. Sosyal devlet de bu değişim dönemlerinden birinin ürünüdür. Sosyal devlet kavramının tanımı üzerindeki genel uzlaşı, devletin toplumsal ve ekonomik yaşama müdahalesi ile mevcut sistem içerisinde ortaya çıkan krizleri gidermek, çeşitli politika araçlarını kullanarak devletin daha aktif olarak sosyal ve ekonomik alana katılımını sağlamaktır. Sosyal devletin ortaya çıkış koşulları, geniş uygulama alanı bulduğu ülkeler ve nihayetinde işlevini kaybettiği zamana yönelik tespitler benzerlik göstermektedir. Fakat sosyal devletin görevlerine ve politika araçlarına bakıldığında 1929 sonrası ile başlatılan zamansal sınırlamanın ötesinde ve kavramın yerleşik hale gelmesinin öncesinde de uygulama alanı bulduğu görülmektedir.
Sosyal devlet anlayışı, sanayi devriminin meydana getirdiği endüstri toplumunun bir ürünüdür. Bu devlet modeli, endüstri toplumunda oluşan yeni sosyal sınıflar ve bu sınıflar arasındaki çatışmaların uzlaştırılması gerekliliği ile birlikte uygulama alanı bulmuştur (Elçim, 2007: 34). Batı’da uzun süren sınıfsal mücadeleler, teknik gelişmeler ve ekonomik değişimler sonucunda sosyal devlete varılmıştır. 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıktığı kabul edilen sosyal devletin, toplumsal hayatta merkezi bir rol oynaması ise II. Dünya Savaşı sonrasında gerçekleşmiştir. Sosyal devlette piyasa ekonomisi terkedilmemiş, ekonomi yalnızca arz ve talebin genel seyrine bırakılmamış, devlet ekonominin yönetimine çeşitli politika araçları ile müdahale etmiştir (Benli 2011- 112). İlk olarak 1941 yılında Archbishop Temple tarafından kullanılan sosyal devlet kavramı, piyasa ekonomisinin başarısızlıklarını ortadan kaldırma amacıyla devletin rolüne yönelik değişimi ifade ederken, devletin vatandaşların sosyal ve ekonomik haklarla desteklenmesi temeli üzerine kurulmuştur (Yay, 2014: 148).
Güler’e göre gelişmiş kapitalist ülkelerde refah devleti, azgelişmişlerde sosyal devlet olarak adlandırılan devlet biçimi, kapitalizmin yaşadığı bir krizin zorunluluğunda oluşan bir devlettir. Ayrıca bu devlet yapısı sınıfsal mücadele zorlamasıyla ortaya çıkan bir siyasal arka plana sahiptir. Güler, sosyal devleti en dar haliyle sosyal yardım, biraz daha geniş anlamıyla sosyal güvenlik, tam içeriğiyle toplumsal görevleri vergilendirme esası temelinde ve bölüşüm politikaları çerçevesinde yerine getiren sosyal devlet olmak üzere üç boyutta sınıflandırmıştır (Güler, 2006: 30). Tunaya’ya göre ise sosyal devleti kişiyi ekonomik hayatta yalnız bırakmayan devlettir. Tunaya sosyal devleti kapitalist devlet olarak görmemekle birlikte, kapitalist devlet içindeki adaletsizliklere karşı çıkan akımların vardığı bir aşama olarak tanımlamaktadır. Kapitalizm ona göre sosyal devleti krizlerin oluşturduğu zorunluk altında kabul etmiştir (Tunaya, 1980: 448-449). Bulut ise sosyal devletin temel amacının geniş bir kamu hizmeti ağıyla sanayi toplumunda ortaya çıkan zayıf kesimlerin insan onuruna yaraşır bir yaşam standardına kavuşturmak olduğunu belirtmiştir (Bulut, 2003: 191).
Sosyal devletin toplumların karşı karşıya kaldığı sosyal ve ekonomik krizlere çözüm arayışında öne çıkan bir model olmasına rağmen benzer şekilde krizlere yol açtığı savunulmaktadır. 1980 sonrası dünyada hakim yönetim zihniyeti haline gelen neoliberal yaklaşım bu nokta sosyal devlete ve uygulamalarına yoğun eleştiriler getirerek devletin rolünü yeniden tanımlamaya girişmiştir. Bu eleştiri ve tartışmaların merkezinde sosyal refah uygulamalarının sürekli artması ve kamu bütçesi açısından önemli bir yük durumuna gelmesi yer almaktadır. Çözüm olarak ise ulusal ekonomide serbest piyasa sistemini güçlendirmek ve devletin iktisadi ve sosyal etkinliklerini azaltmak önerilmektedir (Bulut, 2003:173).
Sosyal devlet kavramının başlangıç düzeyinde açıklanmaya çalıştığı bu yazıda son olarak karşılaşılan bir tartışmaya değinmek gerekmektedir. Bu tartışma, sosyal devlet ve refah devleti kavramların aynı anlam ve tarihsel koşulların sonucunu ifade edip etmediğidir. Refah devleti teriminin yalnızca ekonomik gelişimini tamamlamış ülkelerde kullanılabileceğini söyleyen yazarlar olduğu gibi, sosyal devlet ve refah devleti kavramlarının aynı anlamlarda geldiği de ileri sürülmektedir (Elçim, 2007: 5). İngilizce kaynaklarda sosyal devlet (social state) terimi yerine genel olarak refah devleti (welfare state) ya da sosyal refah devleti (social welfarestate) terimleri kullanılmaktadır. Bu iki kavramın kökenine bakıldığında, refah devleti ve refah politikası kavramlarının Kuzey Amerika ve bir kısım Avrupa ülkelerinde (anglo-sakson ülkeleri), sosyal devlet ve sosyal politika kavramlarının ise Kıta Avrupası ülkelerinde kullanıldığı görülmektedir (Göktaş, 2019: 5, 17)
Sonuç olarak, 1960’larla birlikte kurumsallaşan sosyal devlet olgusu, 1980’lerde başlayan neoliberal politikalar sonucunda hızla çözülmeye başlamıştır. Neoliberal akım kapitalist ekonomilerde uygulanan sosyal devlet politikalarını yaşanan krizin temel sorumlusu olarak ilan etmiş böylece sosyal devlet etkisini yitirmeye başlamıştır (Akyıldız, 2007: 134). Tüm bu süreç sonucunda sosyal devlet ilkesi, tüm boyutlarıyla terk edilmeye başlanmış, deregülasyon ve özelleştirme politikalarıyla hızla artmıştır (Güler, 2006: 32).
Kaynakça:
Akyıldız, F. (2007). – Türkiye’de Sosyal Devlete İlişkin Algılamayı Dönüştürme Aracı Olarak “Sosyal Sorumluluk Kampanyaları- Memleket Siyaset Yönetim, Cilt: 2, Sayı: 4, 2007/4, S.138-183.
Güler, Birgül A.(2006). “Sosyal Devlet ve Yerelleşme”, Memleket Siyaset Yönetim, C. 1, S. 2, Eylül, 2006, s. 29-42.
Bulut, N. (2003). “Küreselleşme: Sosyal Devletin Sonu Mu?” , Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 52, S. 2, S. 173-197.
Yay, S. (2014). “Tarihsel Süreçte Türkiye’de Sosyal Devlet”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmaları Dergisi, C. 3, S.9,
Benli, A. (1991). “Türkiye’de Sosyal Devletin Gelişimi ve Gelir Dağılımı Açısından Sosyal Hayata Müdahalesi: 1961-1990” ,İstanbul Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Elçin, D.E. (2007). “Sosyal Devlet Anlayışındaki Değişikliklerin Türkiye’de Uygulanan İstihdam Politikalarına Etkisi”, Gazi Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Göktaş, S. (2019). “Refah Devleti Anlayışı ve Refah Devleti Ülkelerindeki Vergi Politikaları”, Dokuz Eylül Üniversitesi Maliye Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Tunaya, T.Z (1980). “Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku”, İstanbul Üniversitesi Yayınları
Sosyal Devlet ile ilgili araştırma yapmak isteyenler için tavsiye edilen kaynaklar:
Bakan, Murat; Türkiye’de Sosyal Devlet ve Harcamalarını Seyri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003 ).
Başbuğ, Aydın; “Liberal Siyaset ve Sosyal Devlet,” Yeni Türkiye Dergisi, 25, Ocak-Şubat 1999.
Bayraktar, Cahide; “Keynes ve Refah Devleti” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/2, 2012, ss.247-26.
Bellek, İlker; Sosyal Devletin Krizi ve Sağlığın Ekonomi Politiği, İstanbul: Sorun Yayınları, 1994.
Bilen, Mahmut; “Piyasa Ekonomisinde Devletin Değişen Rolü: Refah Devleti Ekseninde Bir Analiz” (Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002).
Bozkurt, Mustafa; “Sosyal Devlet”, ODTÜ Sosyal Demokrasi Topluluğu Açılım Dergisi, Ankara, 2005.
Buğra, Ayşe ve Keyder, Çağlar(der.); Sosyal Politika Yazıları, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
Buğra, Ayşe; Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
Bulut, Nihat; “Küreselleşme: Sosyal Devlet’in Sonu mu?”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52/2, 2003.
Can Aktan, Coşkun; Müdahaleci Devletten: Müdahaleci Sınırlı Devlete, Ankara: Yeni Türkiye, 1999.
Ceylan, Harun; Yaşlılık ve Refah Devleti, İstanbul: Açılım Kitap, 2016.
Çavdar, Tevfik; Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), Ankara: İmge Yayınları, 1992.
Dedeoğlu, Saniye ve Elveren, Âdem Yavuz(drl.); Türkiye’de Refah Devleti ve Kadın, Ankara: İletişim Yayınları, 2012.
Duman, İlker Hasan; Sosyal Devlet, İstanbul: İnkılap Yayınevi, 1997.
Ersöz, Filiz; “Türkiye ile OECD Ülkelerinin Sağlık Düzeyleri ve Sağlık Harcamalarının Analizi”, İstatistikçiler Dergisi, 2, 2008.
Göze, Ayferi; Liberal, Marxiste, Faşist, Nasyonal Sosyalist ve Sosyal Devlet, İstanbul: Beta Yayınları, 4. Baskı, 2005.
Göze, Ayferi; Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, İstanbul: Beta Yayınları, 2007.
Göze, Ayferi; Sosyal Devlet Sistemi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1995.
Gül, Songül Sallan; Sosyal Devlet Bitti Yaşasın Piyasa, İstanbul: Etik Yayınları, Şubat 2004.
Güler, Birgül Ayman; Yeni Sağ ve Devletin Değişimi, Ankara: TODAİE Yayını, 1996.
Gümüş, Tarık; Sosyal Devlet Anlayışının Gelişimi ve Dönüşümü, İstanbul: XII. Levha Yayıncılık, , 2010.
Keskin, Nuray; Eğitimde Reform, Mülkiye Dergisi, 245, 2004, ss. 125-148.
Koray, Meryem; Sosyal Politika, Bursa: Ezgi Kitapevi, 2000.
Korkmazer, Süverçe; “Neo Liberal Dönemin Refah Devletine Etkileri Üzerine Bir Deneme”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999),
Marangoz, Şermin; “Refah Devleti: Oluşumu, Modelleri, Güncel Değişimleri”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002).
Özbek, Nadir; “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”, Toplum ve Bilim Dergisi, 92, İstanbul: Birikim Yayınları, 2002.
Özdemir, Süleyman; “Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.)
Özkazanç, Alev; “Refah Devletinden Yeni Sağa: Siyasi İktidar Tarzında Dönüşümler”, Mürekkep, 7, 1997, ss. 21–37.
Özdemir, Süleyman; “Refah Devleti’: Altın Çağdan Belirsiz” Sosyal Politikalar Dergisi, 1, İstanbul, 2006, ss.79-81
Petring, Alexander; Sosyal Demokrasi El Kitabı Cilt:3:Sosyal Devlet ve Sosyal Demokrasi, Recai Hallaç (çev.), İstanbul: Friedrich Elbert Vakfı, 2013.
Rosanvallon, Pierre. Refah Devletinin Krizi, Çev. Burcu Şahinli, Ankara: Dost Kitabevi, 2004.
Ruhi, Emin; 1982 Anayasası Çerçevesinde Sosyal Devlet ve Özelleştirme, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2013.
Serter, Nur; Devlet Görevlerinde ki Değişim Sonucu Olarak Sosyal Devlet, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 1994.
Seyyar, Ali; ‘Türkiye’de Sosyal Devlet Olgusu’ ’Sosyal Politikalar Dergisi, 1, İstanbul, 2006, ss.34-38.
Şaylan, Gencay; Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, Ankara: İmge Kitapevi, 2003.
Talas, Cahit. Ekonomik Sistemler, İmge Kitabevi, 5. baskı, Ankara, 1998.
Talas, Cahit; Türkiye’nin Açıklamalı Sosyal Politika Tarihi, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992.
Temelli, Sezai; “Türkiye’de Sosyal Harcamaların Gelişimi”, Eğitim Bilim Toplum, Eğitim-Sen Yayınları,4, Ankara, 2003.
Tokal, Ayşen ve Alper, Yusuf; Sosyal Politika, Bursa: Dora Yayıncılık, 2016.
Toprak, Oğuz; Refah Devleti ve Kapitalizm 2000’li yıllarda Türkiye’de Refah Devleti, Ankara: İletişim Yayınları, 2012
Wahl,Asbjorn; Refah Devletinin Yükselişi ve Çöküşü, Haldun Ünal-Baran Öztürk (çev), İstanbul:H2O Kitap, 2015
Yılmaz, Binnaz Elif; “Sosyal Yardım Sisteminde Reform, Yoksulluğu Azaltabilecek Mi?” İktisat Dergisi, 478, Ekim 2006.
Yılmaz, Gülay Akgül; OECD Ülkeleri ve Türkiye’de Sosyal Devlet ve Sosyal Harcamalar, İstanbul: Arıkan Yayın, 2006.
Yolcuoğlu, İsmail Galip; Türkiye’de Sosyal Refah Devletine Geçiş Süreci, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2012.
Sosyal devlet anlayışı, sanayi devriminin doğurduğu endüstri toplumunun bir ürünüdür. Endüstri toplumunun meydana getirdiği sosyal sınıflar ve bu sınıflar arasındaki çatışmaların uzlaştırılması gerekliliği ile birlikte uygulama alanı bulmuştur (Elçim, 2007: 34).
Sosyal Devlet kavramının tanımı üzerindeki genel uzlaşı, devletin toplumsal ve ekonomik yaşama müdahalesi ile sistem içerisinde ortaya çıkan krizleri gidermek, çeşitli politika araçlarını kullanarak devletin daha aktif olarak sosyal ve ekonomik alana müdahalesini sağlamaktır.
