Uygur Devleti
Orta Asya’da kurulan diğer bir Türk Devleti ve topluluğudur. Türk tarihinde göçebe yaşamdan yerleşik hayata ilk defa geçen Türk topluluğu Uygurlulardır. Düzenli ve sürekli tarım üretimi de yapmışlardır (5). Saray, ev, sulama kanalları, kale tapınakları ve duvar resmi (fresco) gibi yapılar yerleşik hayata geçişe kanıt olarak gösterilebilir. Aynı zamanda Türk tarihinde din değiştiren ilk topluluktur. Hem taş üzerine hem de kağıt üzerine ilk yazı yazanlarda Uygurlardır. Taş üzerine “Sine-Uşu” ve “Karabalsagun” yazıtlarını yazmışlardır. Kağıt üzerine de “Maniheizm” ve alt dinsel metinleri yazmışlardır. Türk tarihinde ilk olarak yazısız hukuk kurallarında “töre” yazılı hukuk kurallarına geçen Uygulardır. Bunun sebebi de Uygurlarda ticaretin ve özel mülkiyetin yaygınlaşmış olmasıdır. Sanat eserlerini hem taşınır hem taşınmaz malzemeyle yapmışlardır. Uyguların varlığına Karluk, Kırgız, Basmil ve Yağma adlı Türk boyları son vermiştir (1).
Karluk Devleti
Orta Asya’da kurulan diğer Türk devlet ve topluluğudur. Karlukların en önemli özelliği İslamiyet’i kabul etmesidir. 751 Talas Savaşı’nda Karluklar Çin’e karşı İslam Devleti olan Abbasi Devleti ile işbirliği yaparak yenilmesini sağlamış ve sonucunda da İslamiyet’i kabul etmişlerdir. Moğol Devleti’nin egemenliği altına giren ilk İslam Devleti Karluk’tur (9).
Kırgızlar
Orta Asya’da kurulmuştur. Milattan sonra 6. yüzyılda “Yenisey Yazıtları” adıyla taş üzerine ilkelde olsa yazı yazmışlardır. Manas adlı Destanları bulunmaktadır (2). Dört yüz bin beyitten oluşmuştur. Dünyanın en uzun destanıdır. Kırgızlar Moğol Devleti egemenliğine giren ilk Türk topluluğudur.
Türgişler
Orta Asya’da 1. Göktürk Devletinden ayrılarak kurulan ilk Türk devletidir. Türk tarihindeki en önemli özelliklerinden biri madeni parayı kullanan ilk Türk devlet ve topluluğu olmalarıdır. Türk tarihindeki diğer bir önemli özellikleri ise Arapların Emevi Devletinin Batı Türkistan’ı istila etmesini önlemesidir. Böylece Batı Türkistan’da İslamiyet’i yayılmasını önlemişlerdir. Çünkü, Emevilerin İslam’ın eşitlik prensibini ön plana çıkarmak yerine Arap milliyetçiliği politikasını yaymak istediklerinden kaynaklanmaktadır. Türgişlerin varlığına Emeviler ile yapılan savaşlar neticesinde son bulmuştur.
İskitler (Sakalar)
Kurulan ilk atlı göçebe Türk topluluğudur. Yunan kaynaklarında İslat, İran kaynaklarında ise Saka diye adlandırılmaktadır. Bilinen en ünlü hükümdarı Alper Tunga’dır. Bu adla bir de destanları bulunmaktadır. Sakalar’a ait ayrıca Şu Destanı da bulunmaktadır. Alper Tunga’nın torunu olan Tomris Hatun ilk Türk kadın hükümdardır. At koşum takımlarını ilk kez kullanan Türk topluluğudur. Sanatlarında hayvan üsluplu sanat tarzını ilk başlatan Sakalardır (6). Altın ve gümüş işlemeciliğinde oldukça ilerlemişlerdir. Bundan dolayı da “Bozkırın Sanatçıları” unvanını almışlardır. Göktanrı inancına inanmışlardır. Buna dayalı olarak da ikinci yaşama yani öldükten sonra dirilmeye inanmışlardır.
Sonuç
Türk tarihi çok eski yıllara dayanmaktadır ve köklü bir tarihe sahiptir. İslamiyet ile tanışmadan önce Türkler, tarih sahnesinde yüzyıllar boyunca var olmuş ve çeşitli devletler kurmuşlardır (4). İlk anayurt olarak Orta Asya’yı benimseyen Türkler, zaman zaman bulundukları yerlerden göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu sebep ile İslamiyet öncesi kurulan Türk devletlerini bir bütün halinde incelemek zor olmuştur ve kurulan devletler üzerinden analizler yapılmıştır.
Kaynakça
1.Akkaya, M. Şükrü. “UYGUR TÜRKLERİNİ VE KÜLTÜRLERİNİ TANIYALIM.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 1.3 (1943): 75-86.
2. AYDIN, Erhan. “Yenisey Yazıtları nasıl tarihlendirilebilir?.” Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7.2 (2012).
3. Baykuzu, Tilla Deniz. “GEÇ DÖNEM (IV-V. YY) HUN DEVLETLERİ HAKKINDA ÇİN KAYNAKLARI.” İstem 18 (2011): 39-47.
4. BOZKUŞ, DR YILDIZ DEVECİ. “İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü Week_8: Uygurlar, Kırgızlar, Türgişler, Karluklar.”
5.ÇANDARLIOĞLU, Gülçin. “Uygur Devleti Tarihi ve Kültürü (Çin Kaynakları ve Uygur Kitabelerine Göre).” Tarih İncelemeleri Dergisi 21.2.
6.DURMUSH, Ilhami. “YAZILI KAYNAKLAR IŞIĞINDA İSKİTLERİN KÖKENİ ÜZERİNE GÖRÜŞLER.” A. Âsaui atyndaġy Halyk̦aralyk̦ k̦azak̦-tùrìk universitetìnìn̦ habaršysy 122: 139-155.
7. Ertürk, Ahmet Gökhan. Ötüken Uygur Kağanlığında devlet teşkilatı (744-840). MS thesis. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
8. Ögel, Bahaeddin. Türklerde devlet anlayışı. Ötüken Neşriyat AŞ, 1982.
9. Salman, Hüseyin. “Karluk Devleti’nin Kuruluş Tarihi Meselesi.” Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1.1 (2014): 1-7.
10. Tellioğlu, İbrahim. “Kafkasya’da Türk Varlığının Başlangıcı Üzerine.” VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2.Spec. issue (2017): 558-575.
11. YAKUPOĞLU, Cevdet. “ANADOLU’DA KARLUK TÜRK BOYU VE İSKÂNI ÜZERİNE.” Kastamonu Eğitim Dergisi (2004): 191.
12. YILDIRIM, DOÇ DR KÜRŞAT. “HUN TARİHİ.”
